Hocalı Katliamı ve Sonrası

Ondan sonraki 3-5 sene içinde olaylar çok hızlı gelişti. Daha Çar yönetimi zamanında Revan merkezli bir Ermeni yönetimi bölgede tesisi edilmişti (Geçkin 2013). Öte yandan Moskova’da Bolşevik ihtilal olduktan hemen sonra 11 Kasım 1917 tarihinde Kafkasya Komiserliği adı altında siyasi bir yapılanma ortaya çıktı. Bu yapının kurucu unsuru Rusya Duma’sındaki Kafkasya kökenli Türk, Ermeni ve Gürcü mebuslardı. Bu arada Lenin, Stepan Şaumyan adlı bir Ermeni’yi Kafkasya Yüksek Komiseri olarak Tiflis’e gönderdi (Baykara 1975). Daha sonra Bakü’ye geçen Şaumyan, Taşnak Partisi ile işbirliği yaparak Bakü’de 31 Mat 1918’de Türklere karşı büyük bir operasyon başlattı ve üç gün içinde 17 bin Türk katledildi (Gömeç 2001). Bu durumda Mehmet Emin Resulzade’nin başkanlık ettiği Milli Şura 28 Mayıs 1918’de bağımsızlığını ilan etti. Kafkasya Komiserliğini oluşturan üç etnik unsur da kendi devletini kurmuş oluyordu: Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan. 15 Eylül 1918’de Nuri Paşa komutasındaki ordu, Azerbaycan hükümetinin güçleriyle birlikte Bakü’yü alıncaya kadar Azerbaycan devletinin başkenti Gence idi. 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros mütarekesiyle Osmanlı ordusu silah bıraktı ve Azerbaycan’ı terk etti. Diğer taraftan Rusya ile daha 1907’de anlaşmış bulunan İngiltere Güney İran’da asker bulunduruyor ve petrol arıyordu. Onlar da Tebriz ve Urumiye’de Ermeni ve Nesturî denilen etnik grupları Türklere karşı kışkırttılar. Ancak Türk ordusu Tebriz’i de bunların elinden kurtardı.

Birinci Dünya savaşı müttefiklerin lehine sonuçlanınca, Rusya’nın daha önce 3 Mart 1918 tarihinde ittifak devletleri olan Almanya, Avusturya, Türkiye ve Bulgaristan’la imzaladığı Brest-Litovsk anlaşması geçersiz oldu ve savaşı bırakmış olan Rusya Kafkasya ve İran’da tekrar etkili olmanın yollarını aramaya başladı.

Azerbaycan Cumhuriyeti Karabağ’da ve Revan’da Ermeni tedhiş örgütüne karşı mücadele ederken 20 Nisan 1920’de Bakü’de Nerimanof öncülüğündeki komünistler parlamentoyu basacakları tehdidiyle idareye el koydular ve 1922 yılında da Ermenistan ve Gürcistan’la beraber Sovyetler Birliğine bağlı Kafkasya Ötesi Sovyet Federal Cumhuriyetini oluşturdular. Bu yıllarda Kirov yönetimindeki Bolşevikler 1 milyondan fazla Türk’ü idam ettiler, öldürdüler. 1936 yılında federasyon ilga edildi ve üç cumhuriyet ayrı ayrı Moskova’ya bağlandı (Gömeç 2001). Bu tarihte de Moskova’da Karabağ’ın statüsü Azerbaycan’a bağlı özerk bir bölge olarak belirlendi.

Fakat Ermeniler Stalin zamanında da onun ölümünden sonra da durmadılar, Karabağ’da yaşayan Türk nüfusu devamlı tedhiş ile göçe zorladılar. 1944 yılında 140 bin Azeri’nin toprakları ellerinden alındı ve Ermenilere verildi. Karabağ’ın başkenti daha 1923’te Şuşa’dan Hankendi denilen köye nakledilmiş ve bu köy, biraz önce bahsedilen Ermeni komünist Stepan Şaumyan şerefine Stepanakert olarak değiştirilmişti.

Stalin’in ölümünden sonra da Rusya’nın siyaseti değişmemiş; Karabağ’da Ermeni nüfusu artıracak politikalar uygulanmış, bununla beraber Azerbaycan’a bağlı özerk bölge statüsü değiştirilmemiştir. Karabağ Azerileri özerk bölge olmak yerine doğrudan Azerbaycan’a bağlanmak için defalarca başvuruda bulunmuşlar ama netice alamamışlardır. 1968 yılında Hankendi’nde çatışmalar çıkmış(Lütem, 2007), Karabağ’ın Ermenistan’a bağlanması yönünde karşı teşebbüsler bu çatışmalardan sonra hızlanmıştır. Ancak 1985’e kadar statü bir şekilde muhafaza edilmiştir. Gorbaçov dönemindeki glasnost ve perestroyka politikaları Karabağ’da Ermeni milliyetçilerinin faaliyetlerini iyice azdırmış, Ermenistan’dan da bunlara destek verilmesi üzerine Azerbaycan’la Ermenistan arasında gerginlik baş göstermiştir.

Ermenistan’da ve Karabağ’da Ermenilerin gösterileri devam ederken 18 Şubat 1988’de çoğunluğunu Ermeni milletvekillerinin meydana getirdiği Karabağ parlamentosu, Ermenistan’a bağlanma kararı aldı. Moskova’da Sovyet Yüksek Meclis’i bu kararı kabul etmedi. Bundan sonra olaylar çok hızlı gelişti. Bir taraftan siyasi mücadele, bir taraftan olaylar aldı başını gitti. Ermenistan’dan ve Karabağ’dan kaçmak zorunda kalan Azeriler, Azerbaycan’da da sinirlerin gerilmesine yol açıyor ve etnik çatışmalar Azerbaycan topraklarına da sıçrıyordu. 24 Kasım 1988’de Gence ve Nahcivan’da olaylar tırmanınca Moskova müdahale etti. Moskova’dan yapılan açıklamada olaylarda 87 kişinin öldüğü 1500 kişinin de yaralandığı, 158.000 Ermeni’nin Azerbaycan’dan ve 141.000 Azeri’nin de Ermenistan’dan ayrıldığı bildirilmiş ayrıca 15.855 silah yakalanmış olduğu belirtilmiştir (Lütem 2007).

  Ermenilerin yatışmayan talepleri ve gösteriler üzerine Moskova tutumunu sertleştirmiş, Karabağ’ın idaresi doğrudan Moskova’dan atanan bir komiteye devredilmiş, tutuklamalar olmuştur. Bir müddet sükûnet sağlanmış ama Erivan’da tutuklananların serbest bırakılması yönünde gösteriler başlayınca Moskova’da tutumunu değiştirmiş, özel komitenin görevine son vermiş, bu yüzden de fiili durum olarak Karabağ’ın statüsü tekrar Azerbaycan’a bağlı özer bölgeye dönüşmüştür. Ancak Sovyet Yüksek Meclisi Azerbaycan’dan Karabağ’a tam ve gerçek özerklik veren yasal düzenlemeler yapmasını istemiş ve Rus askerleri Karabağ’da kalmaya devam etmiştir. Ermenistan Parlamentosu ve Karabağ’da 18 Ağustos 1989’da kurulan Ermeni Milli Konseyi “Karabağ’ın Birleşmiş Ermenistan Cumhuriyeti’nin bir parçası olduğunu belirten bir bildirgeyi 1 Aralık 1989 tarihinde kabul etmiştir. Buna göre Ermenistan kanunları Karabağ’da da geçerli olacaktı.,,,, 1990 yılı Ocak ayında Ermenistan Meclisi tarafından kabul edilen Ermenistan bütçesinde Karabağ da yer almış ve Ermenistan seçim kanunlarının Karabağ’da da geçerli olması kararlaştırılmıştır. Ermenistan Parlamentosu’nun yukarıda değindiğimiz “Birleşmiş Ermenistan” hakkındaki kararı Moskova’da Sovyet Yüksek Meclisi tarafından Anayasaya aykırı bulununca Ermeni Parlamentosu Moskova’da kabul edilen kanunların Ermenistan Meclisince veto edilebileceğine dair bir karar almıştır. Bu kararlar Ermenistan’ın bağımsızlık yoluna girdiğini ayrıca Karabağ’ı da ilhak etmek istediğini açıkça göstermiştir.” (Lütem 2007)

Ocak 1990 olayların doruğa tırmandığı ay oldu. Bakü’de Halk Cephesi tarafından düzenlenen ve Karabağ ve Ermenistan’dan kaçan kişilerin çoğunluğu oluşturduğu büyük gösterilerde Azerbaycan hükümetinin Karabağ üzerinde egemenliğini kurması isteniyordu. Gerçekten 28 Kasım 1989’da Karabağ tekrar Azerbaycan’ın idaresine verilmiş ancak burada asayiş sağlanamamıştı. Bakü’de tırmanan olaylar ve gösteriler üzerine Sovyet Yüksek Meclisi Bakü’ye asker göndermeye karar verdi. 19 Ocak 1990’da Bakü’ye karşı karadan ve denizden harekete geçen Sovyet askerleri gösteri kalabalığına tanklarla hücum ettiler, sokak savaşlarında Halk Cephesinin açıklamasına göre 600’den fazla soydaşımız hayatını kaybetti. Ölenlerin cenaze merasiminde de kalabalığa ateş eden Sovyet askerleri ölü sayısının daha da artmasına yol açtı.

Barış çabaları ciddi bir sonuç vermedi. Sovyet Yüksek Meclisinin sert kararlarını da artık taraflar takmaz olmuştu. Sovyetler Birliği dağılma sürecine girmişti. Gorbaçov’un birliği koruma yolundaki son çabaları da sonuç vermedi ve Ermenistan 23 Eylül 1991, Azerbaycan da 29 Aralık 1991’de bağımsızlıklarını ilan etti. Bu arada Yeltsin ve Nazarbayev’in tarafları barıştırma girişimleri çok kısa süreliğine olumlu oldu, birkaç gün içinde çatışmalar yine başladı. Sovyetler Birliği kendisini 1992 başından itibaren geçerli olmak üzere feshettiği için Karabağ’daki Sovyet askerlerinin de geri çekilmesi istendi. Ancak çekilme fiilen Haziran 1992’de başladı ve tamamlanması aylar aldı.

HOCALI KATLİAMI VE AZERBAYCAN TOPRAKLARININ İŞGALİ

Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan etmesinden hemen önce Karabağ’da Ermeniler referanduma gitti. Daha önce de 1988’de Ermenistan’a bağlanma kararı alan Karabağ parlamentosu 10 Aralık 1991’de yapılan referandumun ardından bağımsızlığını ilan etti. Ancak Dünya kamuoyunda bu bağımsızlık itibar görmedi. Azerbaycan da bu hukuksuz kararı kabul etmedi. Bunun üzerine başlayan gerginlik çatışmaya dönüştü ve Ermenistan destekli Karabağ Ermeni milisleri hazırlıksız olan Azerbaycan ordusunu etkisiz hale getirdi ve Karabağ’da sivillerin yaşadığı yerlerde Azeri halkı katletti, göçe zorladı. Hankendinde bulunan Sovyet 366. Zırhlı motorize alayı da Ermeni milislere destek veriyordu.

  Hankendi ile Ağdam arasında stratejik bir konumda olan Hocalı (Harita:3), 7000 nüfuslu bir yerleşim yeriydi.  Azerbaycan hükümeti buranın statüsünü 28 Ocak 1992’de müstakil bir reyon (ilçe) olarak ilan etmişti. Hocalı nüfusunun büyük çoğunluğunu Özbekistan’dan kaçan Ahıska Türkleri ve 1988’den itibaren Ermenistan ve Dağlık Karabağ’ın çeşitli yerleşim yerlerinden göçe zorlanan Azeriler oluşturuyordu. 25 Şubat 1992 gecesi bir baskınla Hocalı’ya giren Ermeniler kentte kalan üç bin kadar insandan 1275’ini rehin aldı, 83’ü çocuk, 

106’sı kadın olmakla 613’ünü hunharca öldürdü. Ayrıca, 487 kişi ağır yaralandı, 150 kişi ise kayıptı. Geriye kalan az sayıdaki insan karlar ve buzlarla kaplı dağ yolundan aşarak canını kurtarmaya çalıştı, pek çok kişi de bu yolda donarak öldü. Yaşlı-genç, kadın-erkek, çoluk-çocuk, demeden, yüzlerce Azerbaycan Türkü katledilirken, tarihte eşi görülmemiş işkencelere maruz kalındı.

Harita:3- Hankendi – Ağdam yolu üzerinde Hocalı

Azerbaycan’ı zayıf anında yakalayan Ermeniler, bütün ateş kes çabalarına rağmen, bu çabaların “zayıf iradeli” olması yüzünden ve haçlı zihniyetinin müsamahasını almış olmanın rahatlığıyla saldırılarına devam ettiler. 8 Mayıs’ta tarihi Şuşa’yı işgal ettiler. Ermeniler o kadar şımarmıştı ki, hemen ertesi günü Nahcivan’a saldırdılar, Türkiye sınırına 10 km mesafedeki Sederek kasabasına hücum ettiler (Lütem 2007). Ancak Türkiye’nin müdahale ihtimali ciddi gerginliğe yol açtı. İran ve Rusya üçüncü Dünya harbi çıkabileceği tehdidini savurdular ama Ermenistan’ı da ikna ettiler. Nahcivan’dan çekilen Ermeniler bu defa 17 Mayıs’ta Lâçin’i işgal etti.

Bu arada 7 Haziran 1992’de Azerbaycan’da seçimleri Elçibey kazandı ve Azerbaycan hemen taarruza geçti. Yukarı Karabağ’ın kuzeyindeki Magdakert ve etrafını geri aldı. Azeri güçlerinin Karabağ’daki bu başarıları Karabağ’daki Ermeni yönetiminde krize yol açtı. Ancak Ermenistan Parlamentosu 8 Temmuz’da aldığı bir kararla, Karabağ’a ve halkına verdiği devamlı desteği belirttikten sonra Karabağ Cumhuriyeti’ni Azerbaycan’ın bir parçası olarak gösteren herhangi bir belgenin kabul edilmeyeceğini vurguladı. Böylece Ermenistan, Karabağ sorununa Azerbaycan’a bağlı kalması koşuluyla çözüm bulunmasını peşinen reddetmiş oluyor (Lütem 2007) ve Karabağ’da bozulan moralleri düzeltecek bir algı oluşturuyordu.

Ermeniler toparlanarak ve Elçibey’in iç muhalefetle uğraşmak durumunda kalmasını da fırsat bilerek Aralık ayında kaybettikleri yerleri yeniden işgal etmeye başladılar. Lâçin’i aldıktan sonra barış görüşmeleri arabulucu ülkelerin geçici ateşkes sağlamaları, Yeltsin ile Bush’un çatışmaların derhal durdurulmasını ve AGİT girişimleriyle başlatılan Minsk sürecine yeniden dönülmesini isteyen ortak açıklamaları da netice vermedi. Rusya ile Türkiye bir çözüm çalışmasını sonlandıramadan Ermeniler yeniden hücuma geçti ve Nisan başında Kelbecer’i de aldı, böylece Ermenistan ile Karabağ arasında güneydeki Lâçin’den sonra kuzeyde de bir koridor açılmış oldu. Azerbaycan peş peşe kayıp veriyordu. Ermeniler, Kelbecer’den sonra güneyde İran sınırına yakın yerdeki Fuzuli’ye de saldırdı. Lâçin, Kelbecer ve Fuzuli, Özerk Yukarı Karabağ bölgesinin sınırları dışında Azerbaycan topraklarıydı (Harita: 4).

Harita:4- 1988-1984 Karabağ Savaşında işgal edilen Azerbaycan toprakları

17 Nisan 1993 tarihinde Türkiye Cumhurbaşkanı Özal vefat etti. Azerbaycan önemli bir desteğini kaybetmişti. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin 20 Nisan’da almış olduğu 822 numaralı “işgal ettiği yerleri boşaltma” kararı da Ermenistan’ı caydırmadı. Karardan hemen sonra Türkiye, Rusya ve ABD Kelbecer’in hemen boşaltılmasını, iki aylık bir ateş kes ilanını ve AGİT Minsk grubu etrafında barış müzakerelerinin başlamasını öngören bir barış planı imzaladılar. Ermenistan oyunbozanlığı sürdürüyordu. Karabağ ile ilgili belirsizlik var gerekçesiyle planı kabul etmediler. 26 Mayıs’ta planın biraz revize edilmiş halini Azerbaycan ve Ermenistan kabul etti, bu defa da Karabağ güvenlik ve ekonomik ambargo gerekçeleriyle kabul etmedi.

Lütem (2007)’den okuduğumuza göre, içeride yükselen muhalefete Elçibey daha fazla dayanamadı ve 18 Haziran 1993’te Nahcivan’a köyüne gitti. Bakü’de yönetim zafiyetini yine değerlendiren Ermeniler 27 Haziran’da Magdakert’i geri aldı, Ağdam ve etrafını 24 Temmuz’da işgal etti. BM GK kararına rağmen Ermeni güçleri saldırılarına devam etti ve güneyde İran sınırındaki Cebrail’i 18 Ağustos’ta, Fuzuli’yi 23 Ağustos’ta, Kubatlı’yı 31 Ağustos’ta ve Horadiz’i 3 Eylül’de aldı. 24 Ekim’de Zengilan’ı da alan Ermenileri savaştan başka hiçbir şeyin durduramayacağı anlaşılmıştı. Haydar Aliev de 1 Aralıkta karşı saldırıya geçti. Mart ayına kadar süren savaşlarda Azerbaycan, Ermenileri işgal edilmiş topraklardan çıkaramadı ama Ermenilerin de daha fazla ilerlemeye takati kalmamıştı.

Azerbaycan Milli Meclisi Başkanı Resul Guliev Kırgızistan başkenti Bişkek’te 9 Mayıs 1994 tarihinde, daha önce Bağımsız Devletler Topluluğu Parlamenter Asamblesi Başkanı ile Ermenistan, Karabağ ve Kırgızistan Meclis Başkanları’nın imzalamış olduğu bir ateşkes protokolünü imzaladı. Protokol, özetle, Karabağ ve çevresinde ateş kesilmesini ve uluslararası güçlerin barış gücü olarak bölgeye yerleştirilmelerini öngörüyordu. Haydar Aliev’in Rus birliklerinin bölgeye girmesine müsaade edilmeyeceğine dair güvence vermesinden sonra protokol Azerbaycan Meclisi’nde onaylandı. Böylece çatışmalar son buldu, ancak Azerbaycan ve Ermenistan arasında barış kurulamadı.

Özet olarak, 18 Şubat 1988’de Karabağ parlamentosunun Ermenistan’a katılma kararı almasından Mayıs 1994 başına kadar geçen 6 yıldan uzun zarfında 87,000 km karelik Azerbaycan topraklarının %20’si Ermenilerin eline geçmiş (Harita:4), 30 bin insan hayatını kaybetmiş ve 1 milyon insan göç etmek zorunda kalmıştır. BM Güvenlik Konseyi bu zaman içerisinde 822 numaralı karara benzer üç karar (853, 874 ve 884 numaralı kararlar) daha almış ama netice değişmemiştir. BM dışında olaya çözüm bulmak isteyen diğer çabalar da sonuç vermedi. Şimdi bütün bu çözümsüzlük sürecini AGİT - Minsk grubu çalışmaları çerçevesinde inceleyeceğiz.

MİNSK GRUBU VE YİRMİ DÖRT YILA VARAN ÇÖZÜMSÜZLÜK SÜRECİ

Ermenilerin Hocalı katliamından hemen sonra 24 Mart 2992’de Helsinki’de AGİT[1], Belorusya’nın başkenti Minsk’te ABD, Rusya, Fransa, Almanya, İtalya, Portekiz, Hollanda, Belorus, İsveç, Finlandiya, Türkiye, Azerbaycan ve Ermenistan delegelerinin katılacağı bir konferans düzenlenmesini kararlaştırdı. Ancak konferans Minsk’te hiç toplanmadı. 6 Aralık 1994’te AGİT’in olağan Budapeşte zirvesinde grubun kompozisyonu Azerbaycan, Ermenistan, Belorusya, Almanya, İtalya, İsveç, Finlandiya, Türkiye daimi delegeleri ve Fransa, Rusya ve ABD’den eş başkanlar şeklinde belirlendi ve adının Minsk Grubu olarak kalması kararlaştırıldı.

AGİT’in bu Minsk Grubu dışında da uluslararası örgütlerin ve bir şekilde bir araya gelmiş ülkelerin soruna ilişkin açıklamaları ve çözüm önerileri vardır. İKO, Bağımsız Devleler Topluluğu, Rusya ve Kazakistan, Kırgızistan’da Kolektif Güvenlik ve İşbirliği Örgütü, Aland adasında bir araya gelen Rusya, Finlandiya, hatta tek başına İran ve Avrupa Konseyi bunlar arasında sayılabilir. Ancak bunların bir kısmı hiç etkili olmamış, bir kısmı da anlık çözümler üretmiş, çok kısa süreli barış sağlamıştır. Esasen Minsk grubunun çalışmaları da çözüm üretmemiştir. Bununla birlikte yirmi seneyi geçen sürede çözümsüzlüğün nasıl devam ettiğini anlayabilmek için Minsk sürecinin serencamını takip etmek yeterli olacaktır.

Minsk grubu şimdiye kadar hiç toplanmamıştır. Sadece üç kişi oldukları için troyka olarak isimlendirilen eş başkanlar toplanmış, 1997 – 1998’de taraflara kabul edebilecekleri üç plan götürmüştür. Bu planların ilki 17 Temmuz 1997’deki Paket Çözümdür. Bu planda Dağlık Karabağ’ın Azerbaycan’a bağlı bir özerk bölge olması, kendi anayasasını hazırlayabilmesi, Ermeni güçlerinin işgal ettikleri Şuşa şehri ve Karabağ dışındaki Azerbaycan topraklarından çekilmesi, bu bölgedeki güvenliğin AGİT kuvvetlerince sağlanması ve Karabağ’ın serbest ekonomi bölgesi olması öngörülmekteydi. Azerbaycan bu teklifi kabul etti, ancak Ermenistan kabul etmedi. (Lütem 2007, Geçkin 2013). Karabağ Ermeni yönetimi bağımsızlık olmadığı için bu teklifi kabul etmemiş ve karşı hamle yaparak Azerbaycan ile Karabağ’ın eşit haklara sahip olacağı bir federal ya da ortak devlet teklif etmişlerdir (Lütem 2007).

Bunun üzerine eş başkanlar 2 Aralık 1997’de yeni bir çözüm önerisi getirdiler: Aşamalı Çözüm Planı denilen plana göre birinci aşamada çatışma duracak, Ermeniler Şuşa ve Lâçin koridoru hariç işgal ettiği yerleri boşaltacak, mülteciler evlerine dönecekti. Dağlık Karabağ’ın Azerbaycan’a bağlı özerk bölge statüsü devam edecek, ancak ikinci aşamada Lâçin ve Şuşa’nın durumu ve Dağlık Karabağ’ın özerk statüsüyle ilgili tartışma konuları ele alınacaktı. Azerbaycan bu teklifi de kabul etmiş, Ermenistan Cumhurbaşkanı Ter – Petrosyan da tekliften yana olmuş, fakat Dağlık Karabağ’daki Ermeni yönetimi ve oradan gelip Ermenistan’a Başbakan olan Koçaryan bu teklife de karşı çıkmıştır. Bunun üzerine Ter-Petrosyan istifa etmiş, yerine bu Koçaryan cumhurbaşkanı olmuştur (Lütem 2007, Geçkin 2013).

AGİT Minsk Grubunun Kasım 1998’de taraflara ilettiği üçüncü plan ise, Karabağ’ın ilk öneriden sonra ortaya attığı tekliftir: Ortak Devlet planı. Fakat bu çözüm önerisini Azerbaycan, “toprak bütünlüğünü bozacağı” gerekçesiyle reddetmiş (Lütem 2007, Geçkin 2013) ve MİNSK Grubunun daha önce hazırladığı ve Karabağ’a Azerbaycan içinde geniş otonomi verilmesini öngören planı desteklemeye devam ettiğini bildirmiştir (Lütem 2007).

Minsk Grubu eş başkanları bundan sonra çözüm planı geliştirmekten vaz geçmişler, tarafları görüşmesini organize etmek ve görüşmelere müşahit olarak katılmak durumunda kalmışlardır.

2001 yılında taraflar görüşlerini yetkili organlarının kararları olarak açıklamışlardır. Ermenistan parlamentosu oybirliğiyle her ne şekil ve yöntemle olursa olsun Ermenistan topraklarından bir kısmının Dağlık Karabağ karşılığında Azerbaycan’a verilmesini kabul etmeyeceklerini ifade eden bir bildirge yayımladılar (Karaağaç 2012, Geçkin 2013). Buna karşılık Azerbaycan’da faaliyet gösteren siyasi partiler, devlet organları, sivil toplum örgütleri ve sayıları 600’ü bulan kişi, kuruluş ve gazete yöneticisi ortak bir bildiri yayımlayarak Azerbaycan Cumhurbaşkanı’na, Minsk Grubu’na ve uluslararası kuruluşlara 4 maddeyi içeren düşüncelerini iletti (Karaağaç 2012, Geçkin 2013). Buna göre ülkenin toprak bütünlüğü ve işgal edilen yerlerin tamamının tahliyesi, başta Şuşa’dan ve Karabağ’ın diğer yerlerinden kovulmuş Azeriler kendi topraklarına dönmesi, Dağlık Karabağ’a öz yönetim hakkı verilmesi, sorun barış yoluyla çözülmüyorsa Azerbaycan’ın yasal hakları çerçevesinde askeri güç kullanarak işgalcileri çıkarması talep ediliyordu (Karaağaç 2012, Geçkin 2013).

2005 yılından itibaren eş başkanlar “temel prensipler” adı altında geliştirdikleri planı taraflara kabul ettirme çabasına girdiler. Taraflar çeşitli düzeylerde defalarca bir araya geldi. 2007 yılında Madrid’deki AGİT zirvesinde taraflara resmen takdim edildi (Al-Jazeera Türk, 2012). Temel prensipler taraflara Madrid’de iletildiği için adı bundan sonra Madrid Prensipleri oldu. Prensipler:

-       Dağlık Karabağ'ın çevresinde işgal edilen bölgeler boşaltılacak,

-       Ermenistan ile Dağlık Karabağ’ın irtibatını sağlayan koridor açılacak,

-       Bütün göçmenler topraklarına dönecek, normal yaşayışları için gerekli toplumsal ve altyapı hizmetleri yapılacak

-       Uluslararası Barış Gücü oluşturulacak ve bu gücün işlevini yerine getirecek güvence sağlanacak

-       Dağlık Karabağ özerk olacak ama nihai statüsü konusu askıya alınacak

-       Bununla birlikte Dağlık Karabağ’ın özerkliği ile ilgili nihai statünün ne olacağı görüşmeleri ile ilgili anlaşma sağlandıktan sonra önceki maddeler yürürlüğe girecek

Bu maddelere Azerbaycan razı oldu. Ermenistan ise somut bir karşılık vermedi. Eş başkanlar Madrid Prensiplerine destek verdi. 2009’da 2010 yaz aylarında yapılan G8 zirvelerinde Fransa, ABD ve Rusya liderleri Madrid prensiplerine desteklerini açıkladılar. 25 Ocak 2010’da Azerbaycan ve Ermenistan cumhurbaşkanları Aliyev ve Sarkisyan, Putin’in ev sahipliğinde Soçi’de bir araya geldiler. Erivan Madrid prensipleri mihverinde hazırlanan barış önerisini imzalamak için iki hafta süre istedi ama sürenin sonunda cevap vermedi.

Aliyev ve Sarkisyan 18 ay sonra Kazan’da Medvedev’in ev sahipliğinde yine bir araya geldi. Daha önce tarafların görüşü alınarak hazırlanmış olan işgal edilen topraklardan Ermeni güçlerinin geri çekilmesi takvimine Ermenistan itiraz etti.

SONUÇ

Azerbaycan ile Ermenistan arasında sağlanamayan barışın sorumlusu kimdir? Özetlediğimiz çözümsüzlük süreci göstermektedir ki Ermenistan fiili durumu bir şekilde sürdürmek için bir oyalama politikası gütmektedir. Uluslararası camianın lideri konumundaki ülkeler ve Minsk Grubunu eş başkanları Ermenistan’ın bu tutumuna, en iyimser tabirle sabır göstermektedirler. Ermenistan batının şımarık çocuğu olmaya devam etmektedir.

Minsk Grubunda eş başkanların konuya bakışlarında ne kadar müştereklik vardır?  Rusya çözümü, Ermenistan’ın fiili durumu sürdürmek için oyalama politikasını desteklemekte mi görmektedir? 

Ermenistan’da ekonomik sıkıntılar halen devam ediyor. Buna ne kadar dayanacaklardır? Türkiye’nin İsviçre’de imzaladığı ve benimseyemediğimiz protokol Ermenistan ve Türkiye parlamentolarından geçmediği için Türkiye’nin Ermenistan sınırını açması veya Ermenistan’a ekonomik yardım yapması söz konusu değildir. Türkiye’nin bir şekilde bölgede inisiyatif sahibi olması Rusya yanında İran’ın da işine gelmemektedir.

Batılı ülkeler de, gerçekleri gören diplomatlara sahip olsalar da, ülkelerindeki Ermeni toplumunu karşılarına almak istemedikleri ve Ermenilerle aynı dinden oldukları için tarafsız davranamamaktadır. Nitekim Madrid prensiplerini Ocak 2010’da Soçi’de Ermeniler kabul etmeyince, Azerbaycan’ın kabul etmesi mümkün olmayan değişikliklere Minsk grubu eş başkanları rıza gösterdi. Oysa bir ülkenin topraklarını işgal etmek bütün uluslararası hukuk ilkelerine aykırıdır. Ermenilerin ileri sürdüğü self determinasyon hakkı da hukuksuzluğa kılıf bulmaktır. Çünkü Karabağ Ermenilerinin Karabağ’da nüfus üstünlüğü, eşkıyalığın neticesidir. Nitekim Ömer Engin Lütem şöyle yazmakta haksız değildir: “Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin, Avrupa Konseyi’nin ve İslam Konferansı Örgütü’nün Karabağ sorunu hakkında almış oldukları kararlar mecburi değildir. Ancak bu kuruluşlarca öne sürülen toprak bütünlüğüne saygı, sınırların dokunulmazlığı, anlaşmazlıkların barışçı yollarla çözümlenmesi, toprak edinmek için güç kullanmanın kabul edilmezliği gibi ilkeler dikkate alınmadan uluslararası anlaşmazlıkların çözümlenebileceğini düşünmek de gerçekçi değildir. Nitekim Ermenistan, Karabağ ve diğer bazı Azerbaycan topraklarını on iki yıldır işgal etmesine rağmen ne Karabağ’ın bağımsız bir devlet olduğunu ne de Azerbaycan topraklarından bir kısmının Karabağ’ın savunması için gerekli olduğu görüşlerini kimseye kabul ettirebilmiş değildir.” (Lütem 2007)

Savaş elbette son çaredir. Fakat Ermenistan’da ve Ermeni diasporasında, bütün hayat felsefesini ve dünya görüşünü Türk düşmanlığı paradigması üzerine inşa etmiş olan fanatik milliyetçiler, savaşı tek çare haline getirmektedirler. Literatür Karabağ’daki ve Ermenistan’daki bazı liderlerin bu istikametteki beyanlarıyla doludur. Koçaryan dışında 1988’den beri yönetime gelen Ermenistan Başkanları çözümün işgal edilen toprakları boşaltmaktan geçtiğini anlamakta fakat mahalle baskısından dolayı ya istifa etmekte veya oyalama politikası gütmektedir. Rusya da bölgedeki inisiyatifini sürdürebilmek için bu oyalama taktiğine destek vermektedir. Aksi halde Madrid prensiplerini Ermeniler de kabul etmek durumundaydı. Anlaşılan o ki, biz eş başkanların Ermenistan’a çözüm için baskı yapacağını beklerken, Ermenistan Rusya’yı da arkasında hissederek, çözümsüzlük için troykaya baskı yapmaktadır.

Rusya bölgede elini güçlendirdi. 2008 Gürcistan savaşından sonra Amerika’nın Kafkasya’da etkinliği azalıyor. Kafkasya’da, ABD bölgeyi Rusya’nın inisiyatifine terk etmiş gibi bir görüntü vardır. Amerika politikaları açısından bu doğru mudur?

11 Eylül 2001 tarihinden beri süren İslamcı tedhiş hareketleri, batıyı Sünni İslâm’ı tehdit olarak gören bir noktaya getirmiş, Suriye’deki IŞİD faaliyetleri İran’la bile yakınlaşmalarına yol açmıştır. Bu şüphesiz yanlış bir algıdır. İslam tarihinde bu tedhiş hareketleri her zaman olmuştur ama bunlar Sünni Müslüman akaidinden beslenen hareketler değildir. Dolayısıyla bu algıya dayanan politikalar geçici uygulamalardan öteye gitmeyecektir. Bölgede Rusya’nın 1990 öncesi gücüne erişmesine razı olmak, Dünyada olup bitenleri biraz takip eden sıradan bir Amerikalı için mümkün değildir.    

Azerbaycan’ın petrol ve doğal gaz üstünlüğü nereye kadar? BTC’nin daha güçlü hatlarla takviye edilmesi, batının işine gelir Rusya’nın işine gelmez. Bu hatlardan bazılarının Ermenistan’dan geçmesi, batının ve Ermenistan’ın işine gelir, Rusya’nın işine gelmez. Tabii böyle bir gelişme, Karabağ sorununda çözüm gerektirir. Çözüm için Ermenilerin Türk düşmanlığını bir kenara koymaları gerekir. Bu da Rusya ve İran’ın işine gelmez.

Sonuç olarak Ermenistan, çözümsüzlüğü, fiili durumun devamı açısından en iyi yol olarak görmektedir. Ermenistan’ın bu yaklaşımdan vazgeçmesi için caydırıcı bir takım yaptırımlar uygulanmalıdır. Minsk Grubu eş başkanları böyle bir yaptırım paketi hazırlamaktan çok uzaktır. Geçen 23 yıl 7 ay içerisinde troykanın çözüm bulacağına inancımız kalmamıştır. Bu durumun AGİT zirvelerinde artık gündeme getirilmesi ve Minsk grubu daimi üyesi olan ülkeler nezdinde troykayı baskı altına alacak veya değiştirecek arayışlara girişilmesi gerekmektedir.

Savaş şüphesiz en son başvurulacak çözüm yoludur. Savaştan önce denenmesi gerekenlerin hepsi denenmeden savaşa girmek akılcı bir yol değildir. Azerbaycan ve Türkiye bu ihtiyatla ama birlikte hareket etmelidir. Başka çare kalmadığında ne Amerika’ya ve ne AB’ne, ne de başka güçlere güvenmeden kendi gücümüzle Rusya destekli Ermenistan’dan işgal ettiği toprakları alabilecek fiziki ve moral üstünlüğümüz vardır. Bu moral üstünlük öyle Rus yardımıyla, S400 füzeleriyle filan dengelenemez.

-       Al-Jazeera Türk, 2012, Dağlık Karabağ’da Çözüm Girişimleri, http://www.aljazeera.com.tr/haber-analiz/daglik-karabagda-cozum-girisimleri-agit-minsk-grubunun-muzakere-cikmazi

-       Hüseyin Baykara, 1975, Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, Gençlik Basımevi, İstanbul.

-       Burak Geçkin, 2013, http://politikaakademisi.org/azerbaycan-ermenistan-ve-agit-minsk-grubu-cercevesinde-karabag-sorunu/

-       Saadettin Gömeç, 2001, “Azerbaycan Türk Cumhuriyeti”, Türk Dünyası El Kitabı, Cilt 1, TKAE Yayını, Ankara sayfa: 711-739.

-       Abbas Karaağaçlı, 2012, İşgal Altındaki Dağlık Karabağ Sorunu, http://www.bilgesam.org/incele/164/-isgal-altindaki-daglik-karabag-sorunu

-       Ömer Engin Lütem, 2007 (erişim tarihi), “Türkiye ve Azerbaycan’ın Ermenistan ile Sorunları: Karabağ Sorunu”, Ermeni Sorunu: Temel Bilgi ve Belgeler, http://www.eraren.org/bilgibankasi/tr/index3_1_2.htm (2007).