Kaşkayı Türkleri

İsfahan'dan ayrılıp Şiraz'a giderken Firuzabad'taki Kaşkayı Türkleri'nin toylarına davet edildiğimizi öğrendik. Böylesi hoş bir davete elbette kayıtsız kalamazdık. Yüzlerce kilometrelik yoldan gelmemize rağmen Rehberimiz Serdar Gündoğdu Bey eşliğinde memnuniyetle bu daveti kabul ettik. Şiraz'dan 125 km daha güneye yani Basra Körfez'ine doğru indiğimizde Kaşkayıların yoğun olduğu Firuzabad'a vardık. Düğün sahipleri bizleri büyük bir ilgi ve konukseverlikle karşıladılar. Düğün yemeği olarak Türkiye'dekilere benzer etli pilav ve meyve ikram edildi. Ancak zereşk ve safran başta olmak üzere çeşitli baharatlar içeren yemekler kendine has lezzette idi. Düğünde Türkçe müzikler çalıyordu. Tebrizli ses sanatçısı Asgar Tebrizli Bey de Azerbaycan türküleri seslendirdi. Anadolu'dakilere benzer çalgılar eşliğinde rengarenk Kaşkay giysileri giyen gençler geleneksel Kaşkayı halk oyunlarını icra ettiler.

Bizler Kaşkayı (Qashaqai) bir otomobil markası sanırken aslında Kaşkayı İran'ın uçsuz bucaksız çöllerinde Oğuz'un kültür ve medeniyetini devam ettiren, özgürlük uğruna kaplarına sığmayan bir Türk boyunun adıydı. Bu bağlamda Kaşkayılar üzerine birkaç söz etmek gerekmektedir.

Dünyada Türkçenin En Fazla Konuşulduğu İkinci Ülke

Türkiye'de sadece İran'ın kuzeyinde Azerbaycan bölgesinde Türklerin yaşadığı bilinir. Oysaki dünya üzerinde Türkiye'den sonra en fazla Türkçe konuşan nüfusa sahip ülkedir İran ve ülkeyi 1925'e kadar Türkler yönetmiştir. Günümüzde de İran'ın dini lideri Ali Hamanei, babası Doğu Azerbaycan eyaletinin Hamene şehrinden, Azerbaycan Türk'üdür.

İran'ın sadece kuzey batısında yani Azerbaycan bölgesinde değil, hemen hemen her yerinde Türkler yaşamaktadır. Kaşkaylar da ülkenin orta kesimindeki çöllerden Basra Körfezine kadar olan güneyine doğru özellikle Fars Eyaleti'nde Şiraz ve Firuzabad çevresinde yaşayan ve hâlâ bir kısmı göçebe olan bir Türk halkıdır. Kaşkaylar tahminen 3 milyondan fazla nüfuslarıyla Azerbaycan Türkleri ve Sahra Türkmenleri'nden sonra İran'daki en kalabalık üçüncü Türk grubudur. İran coğrafyasının yörükleri olarak bilinen Kaşkayılar, Kaşkayıca denilen Doğu Oğuz dilini konuşmaktadır.

Vilayet-i Kaşkayi

Kaşkay Türkleri İran'ın güneyinde yer alan Fars bölgesinde, ağırlıklı olarak merkezi Şiraz olan Fars eyaleti ve İsfahan eyaletinde yaşamaktadırlar. Firuzabad, Şiraz, Kazerun, Nurabad, Abade, Şehreza, Semirom, Geçsaran Kaşkayların yoğun olarak yaşadığı başlıca şehirlerdir ve bu bölge uzun süre “Vilayet-i Kaşkayi” olarak isimlendirilmiştir. 1970'li yıllara kadar konar-göçer hayatı sürdüren Kaşkayların tamamına yakını günümüzde yerleşik hayata geçmiş durumdadır. Bunda göç yolları üzerine otoyolların yapılması, yerleşim yerlerinin kurulması, kamu alanlarının oluşturulması gibi Tahran yönetiminin politikalarıyla küresel ısınma sonucu otlakların ve suların azalması gibi çevresel etkenler sıralanabilir.

Kaşkayı Simgeleri

Kaşkayı Türkleri rengârenk elbiseleri, dansları ve farklı Türkçe şiveleriyle bilinmektedirler. Dereşuri cinsi atlarıyla meşhur Kaşkayı vilayetinin hem erkekleri hem de kadınları tarihte ata binme ve çobanlık yetenekleriyle bilinirler. Erkeklerin börk adı verilen kendilerine has bir şapkaları/başlıkları vardır ve bu şapkanın/başlığın Kayı boyunun tamgasını sembolize ettiği düşünülmektedir. Kaşkayı kadınları allı, yeşilli, mavili, sarılı kat kat renkli etekler, parlak tunikler, eşarp ve süslü başlıklarla tamamladıkları geleneksel kıyafetlerini toylarda ve özel günlerde giymektedirler. Yediden yetmişe her Kaşkayı kadının ve kızının giydiği bu geleneksel kıyafetler tam bir renk cümbüşü oluşturmakta ve insana kendisini masal diyarlarında gibi hissettirmektedir.

“Kaşkay” veya “Kaşkayı” Sözcüğü
Kaşkay veya Kaşkayı adının kökenine ilişkin pek çok farklı görüş bulunmaktadır. Bunlardan birisi bu topluluğun adının at yetiştiriciliğinden hareketle “alnında beyaz nişan olan at” anlamına gelen kelimeden türetildiğidir. Başka bir yaklaşıma göre “kaş'ın gözü” koruması gibi tüm Kayı boyunu koruyanlar anlamına gelen “Kaş Kayı” ifadesinden ortaya çıktığıdır. Bunların yanı sıra Moğol genişlemesi döneminde Doğu Türkistan'daki Kaşgar şehrinden geldikleri için bu ismi aldıklarını düşünenler de vardır.

Kaşkayı Kilimleri, Halıları
Kaşkayılar halı ve kilim dokumadaki ustalıklarıyla bilinirler. Kaşkayı kadınlarının, koyun ve keçi yünlerini göç yolları üzerindeki doğal bitki ve böceklerden elde ettikleri kök boyalarla boyadıkları ipliklerle, ilmek ilmek dokudukları çok renkli, nevi şahsına münhasır halı ve kilimler dünyaca ünlüdür.

Nissan Qashqai
Japon araba üreticisi Nissan, 2007 yılında SUV kompakt araç olarak bilinen Nissan Qashqai arabalarının adını Şiraz ve çevresinde yaşayan Türk boyu Kaşkayılardan almıştır. Nissan firmasının “Qashqai” model arabaları; göçebe ruhunu ve kırlarda özgür dolaşmayı çağrıştıran, Şiraz'dan Basra Körfezine kadar uzanan topraklarda yaşayan Kaşkayı Türklerine ithaf edilmiştir. Zaten tasarımcılar da Qashqai modelinin alıcılarının göçebe ruhlu olacağını düşündükleri için “Urban Nomad” yani “Şehir Yörüğü”, “Şehir Göçebesi” veya “Asi Şehirli” anlamlarına gelebilecek isimle piyasaya sunmuştur.

Emperyalizm Karşısında Kaşkayı Türkleri
Kaşkayılar 19. yüzyılda İran coğrafyasını sömürgeleştirmek isteyen İngilizlere karşı mücadele etmiş, bu mücadelenin devamında 1906'da İran'ın anayasal meşrutiyete geçmesinde etkili oldukları gibi Birinci Dünya Savaşı'nda İngilizlerin Fars bölgesini işgal etmelerini engellemek için de aktif rol oynamışlardır. İran'ın İngiliz sömürgesi olmasına karşı çıkan Türk Kaçar Hanedanlığı'nın, Fars milliyetçisi Rıza Han Pehlevi'nin askeri darbesiyle yıkılması sonucu Kaşkayılar zor günler geçirmişlerdir.

Kraliçe'nin Yedi Kız Kardeş'ine Karşı Oğuz'un Yetmiş Bin Süvarisi
Özgürlük ruhlarında olan Kaşkayılar, kullanım hakkı 1908'den beri Yedi Kız Kardeş (Exxon,Shell, Bp, Mobil ,Texaco, Gulf ve Chevron) olarak isimlendirilen yabancı petrol şirketlerinin elinde olan İran petrollerini millileştiren Türk kökenli Başbakan Dr. M. Hidayet Musaddık'a destek vermişlerdir. Yabancı istihbaratların Pehlevi monarşisine desteği karşılığında İran petrollerinin sömürülmesine göz yuman Şah'a karşı Dr. Musaddık'ı desteklemek için dereşuri atlarıyla 70.000 Kaşkay süvarisi hazırlanmıştır. Ancak 1953 yılında Dr. Musaddık'ın yabancı istihbarat kuruluşları destekli bir darbe ile devrilmesinin ardından da, oğul Şah M. Rıza Pehlevi'nin 1956 yılında Kaşkayılara karşı başlattığı operasyon sonucu Kaşkayı İlhanları öldürülmüş ya da ülkelerini terk etmek zorunda kalmışlardır. Sonrasında Kaşkayılar Fars milliyetçisi Şah rejimine karşı Mollaları desteklemişlerdir. 1979'da Şah rejimi çöktükten sonra ülkelerine dönen “İlhan” olarak adlandırılan Kaşkayı kanaat önderleri Şiraz'da sevgi gösteriyle karşılanmışlardır.

Ahmet AKALIN
Ankara Üniversitesi Doktora Öğrencisi
RTÜK Üst Kurul Uzmanı