'Stalin Parmağı' Kırılacak Zengezur Koridoru Açılacak

Zengezur koridorunun açılması Güney Kafkasya’da bölgesel barışı ve iş birliği ortamını güçlendirecek bir ulaşım projesidir. Bu projenin gerçekleştirilmesi sadece Nahçıvan’la kara ve demiryolu ulaşımı sağlayacak Azerbaycan’a ya da Türkistan’a daha kolay ulaşacak olan Türkiye için değil, özellikle açık denizlere çıkışı olmayan, Türkiye ile de sınırları kapalı olan Ermenistan’ın da dünyaya açılması anlamına geliyor.

“Stalin Parmağı”

1917'de Çarlık rejiminin yıkılması sonrası kurulan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti Kafkasya’nın Kızıl Ordu tarafından işgal edilmesine kadar kısa süreli de olsa bağımsız olmuşlardır. İşgal sonrası bölgede Sovyet yanlısı yönetimler kurulmuştur. Bölgede kurulan Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri (SSC) Lenin’in önerisiyle 1922’de Tiflis merkezli Transkafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği’nde birleştirildi. Bu Birlik, 1922’nin sonunda Rus SFSC, Ukrayna SSC ve Belarus SSC ile birlikte Sovyetler Birliği’nin kurucu üyesi oldu.

Transkafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Merkez Komitesi 1929 yılında Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinde (SSC) Nahçıvan’a ait olan Zengezur’un batısını Aras Nehrine yani İran sınırına kadar Ermenistan SSC yönetimine bağladı. Böylece Azerbaycan’ın diğer bölgelerinin Nahçıvan ile arasındaki kara bağlantısı tamamen kopmuş oldu.

Zengezur’un Stalin döneminde Tiflis’teki kukla yönetim tarafından Ermenistan’a verilmesi, iki Azerbaycan toprağı arasında kalan, Erivan’dan güneye doğru ince uzun şekilde İran sınırına kadar uzanan toprak parçası haritada parmağı andırdığından, ayrıca Türkçede “kötü bir işte gizli ilgisi olmak” durumunda kullanılan “parmağı olmak” sözüne atıfla bu bölge Stalin Parmağı olarak adlandırıldı.

Kendisi de Kafkasyalı olan hatta bir dönem Azerbaycan’da Lenkeran’da hapis kaldığı bilinen Stalin Türk dünyasını bölerek stratejik bir hamle yapmıştı. Bu durum aynı zamanda Azerbaycan ile Ermenistan arasında Sovyet sonrası dönemde kalıcı barışın tesis edilememesinin sebeplerinden birisi olacaktı.

“Tarihin yine güzel bir çağında,
Karanlık kış geçip bahar gelecek.
Herhangi bir yılın aydın gününde
Azerbaycan istiklale erecek”

1920’deki Sovyet işgalinden sonra gurbetteki Mehmet Emin Bey Resulzade’nin yetmiş yıl sonrası için müjdelediği istiklale 1991. Yılın Ekim Ayının 18. Gününde erişildiğinde Bakü ile Ankara arasında doğrudan kara bağlantısı da ortadan kalmış oluyordu.

10 Kasım 2020 Mutabakatı

44 Gün süren 2. Karabağ Savaşı’nda üç bin Azerbaycan askeri şehit oldu. Azerbaycan halkı Karabağ şehitlerini yine bu yörede yetişen endemik bir çiçek olan Har-ı Bülbül ile özdeşleştirdi.

27 Eylül 2020’de başlayan ve 44 Gün süren 2. Karabağ Savaşından sonra Azerbaycan ve Ermenistan Rusya’nın girişimi ile Mutabakat imzaladı. Bu zapta göre Azerbaycan Ordusu operasyonlarını durdurdu. Ermenistan’da 1992–1993 yıllarında işgal etmiş olduğu Laçın, Kelbecer ve Ağdam’ı terk etmeyi kabul ederken, Zengezur’da da ulaşım hatlarının açılmasını kabul etti. İmzalanan anlaşmada Zengezur koridorunun açılmasıyla ilgili olarak;
“Bölgedeki tüm ekonomi ve ulaşım bağlantıları açılacaktır. Ermenistan Cumhuriyeti vatandaşların, araçların ve yüklerin her iki yönde engelsiz hareketlerini organize etmek için Azerbaycan Cumhuriyeti’nin batı bölgeleri ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasındaki ulaşım bağlantılarının güvenliğini garanti etmektedir. Ulaşım kontrolü, Rusya Federasyonu Federal Güvenlik Servisi Sınır Muhafıza Servisi organları tarafından gerçekleştirilecektir. Tarafların mutabakatı ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ni Azerbaycan’ın bölgelerine bağlayan yeni ulaşım bağlantılarının inşası gerçekleştirilecektir.”

Zengezur Koridoruna Çıkan Yolların İnşası Başladı

Karabağ Zaferinden sonra Azerbaycan yönetimi hızlı bir şekilde Karabağ’ın imarı faaliyetlerine başlarken bir yandanda 10 Kasım Mutabakatı’na göre Zengezur Koridorunun açılmasına hazırlık çalışmalarını hızlandırdı. Bu kapsamda hem Bakü’den Batı Zengezur sınırındaki Mincivan’a kadar hem de Nahçıvan’dan merkezinden Zengezur’a kadar kara ve demir yollarının inşası başlatıldı, mevcut kara ve demiryolları tamir edildi.

Azerbaycan yönetimi Ermenistan kamuoyunun savaş sonrası durumunu sağlıklı şekilde analiz etmesine süre verirken bir taraftan da hızlı bir şekilde Bakü’den Fuzuli’ye oradan da Zengilan’a ulaşacak yolların inşaatına hız verdi. Aynı çalışmalar Nahçıvan’da da sürüyor idi Türkiye sınırından Ordubad’ta Zengezur’la birleşen yere kadar ulaşım alt yapılarını gözden geçirildi. Geriye sadece yaklaşık 30–35 km uzunluğunda olacak olan Zengezur’daki ulaşım hatlarının inşasına kaldı.

Son dönemde Ermenistan’ın iç ve dış polikasındaki gelişmeler Erivan yönetiminin önümüzdeki dönemde Zengezur’daki ulaşım hatlarının açılması konusunda sorun çıkartmayacağının işaretlerini veriyor. Söz konusu ulaşım hatlarının açılması Türkiye’yi Azerbaycan üzerinden Türk Cumhuriyetlerine, Azerbaycan’ı ata baba toprağı Nahçıvan’a oradan da Türkiye’ye bağlayacak. Ermenistan ise Türkiye üzerinden Avrupa’ya, Azerbaycan üzerinden de Rusya’ya ulaşacağı kara ve demiryolu bağlantısına sahip olacak. Sonuçta Zengezur’da ulaşım yollarının açılmasıyla İpekyolu ağındaki ticaretin tüm katılımcıları kazançlı çıkacaktır.

Ahmet AKALIN
Ankara Üniversitesi Doktora Öğrencisi
RTÜK Üst Kurul Uzmanı